Milieu – Van een betere toegang tot justitie naar een grotere milieu-uitdaging voor bedrijven

1. Een betere toegang tot justitie in milieuzaken 

Staten en internationale instellingen nemen steeds meer hun verantwoordelijkheid op in de strijd tegen klimaatverandering. Dit komt tot uiting in een betere toegang tot justitie voor milieuactivisten in zaken die te maken hebben met klimaatverandering.

Tot nu toe bleven bedrijven relatief gevrijwaard van juridische uitdagingen. Burgers en NGO's zijn vaak niet in staat om naar de rechter te stappen om hun zaak te verdedigen omdat zij niet voldoen aan de voorwaarden om een gerechtelijke procedure aan te spannen.

Daar zijn drie redenen voor:

• In vele Europese landen is er geen toegang tot justitie voor derden die niet rechtstreeks door een overtreding worden getroffen;
• Mensen worden afgeschrikt om gerechtelijke stappen te ondernemen alleen al omwille van procedurevoorschriften;
• Voor bepaalde soorten zaken bestaat er eenvoudigweg geen toegang tot justitie.

In Europa was het tot nu toe redelijk moeilijk om besluiten van EU-instanties die gevolgen hebben voor het milieu, aan te vechten. Hierdoor gaan bedrijven er veelal van uit dat, eenmaal een besluit genomen is, er weinig kans bestaat dat het zal worden gewijzigd als gevolg van een actie van het publiek.

De EU beschikt over een rechtbank die de besluiten van de EU-organen toetst, namelijk het Europees Hof van Justitie ("EHJ"). Maar deze instantie is voor burgers moeilijk toegankelijk. De genoemde EU-besluiten hebben immers vaak geen persoonlijke gevolgen voor burgers omdat zij van toepassing zijn op bedrijven en niet op individuen. Gevolg is dat burgers niet in staat zijn om zulk besluit aan te vechten. Dit verklaart waarom bijvoorbeeld de beslissing van de EU-commissie om het gebruik van glyfosaat toe te staan niet juridisch werd aangevochten, ook al leidde dit tot veel controverse, of waarom de EU de autofabrikanten toestond de wettelijke limieten voor de uitstoot van verontreinigende stoffen te  overschrijden of kon instemmen met niet-duurzame quota voor visvangst zonder dat deze ook werd aangevochten.

In oktober 2021 heeft het EU-parlement echter de toegang tot de EU-rechtbanken officieel opengesteld voor milieu-zaken.

De EU is sinds 2005 partij bij het Verdrag van Aarhus, dat tot doel heeft de toegang tot de rechter in milieuaangelegenheden te bevorderen. Aangezien de toegang tot het EHJ echter beperkt was tot verweerders die persoonlijk werden geraakt door een EU-besluit, of tot met naam genoemde ondernemingen, werd het Verdrag van Aarhus niet volledig nageleefd. De toegang werd ook beperkt door het feit dat alleen nationale rechters het EHJ vragen konden stellen in de loop van procedures voor hun eigen rechtbanken, wat betekent dat de toegang tot het EHJ afhing van de efficiëntie en snelheid van elk nationaal systeem - en dit verschilt aanzienlijk van land tot land.

Dankzij dit nieuwe besluit van het EU-parlement kunnen NGO's en individuen veel meer EU-besluiten aanvechten die in strijd zijn met de milieuwetgeving dan voorheen mogelijk was op grond van de EU-wetgeving. Bovendien zal de mogelijkheid om deze besluiten aan te vechten een exponentiële verandering met zich meebrengen. De besluiten die zullen worden herzien zijn verordeningen die van toepassing zijn op de hele Europese markt, en niet alleen op specifieke gevallen van inbreuken door welbepaald bedrijven. Deze rechtszaken hebben dus potentieel een veel grotere impact dan een rechtszaak tegen een onderneming voor een nationale rechter.

Verwacht wordt dat EU-besluiten in de hele Unie vanaf oktober 2021 op grotere schaal zullen worden aangevochten.

Het is evenwel zo dat de EU-wetgevers EU-besluiten in verband met staatssteun hebben uitgesloten van de toepassing van het verdrag van Aarhus. Besluiten betreffende staatssteun kunnen nog steeds niet worden aangevochten op grond van milieuoverwegingen. De Commissie is van plan om tegen 2022 een studie uit te voeren en tegen 2023 daarmee verband houdende voorstellen in te dienen met betrekking tot de mogelijkheid om besluiten betreffende staatssteun aan te vechten. De bedrijven zullen dus wat dat betreft alert moeten blijven.

2. De VN erkent het mensenrecht op een gezond milieu

Een tweede belangrijke nagel aan de doodskist van milieuovertreders is de recente erkenning op 8 oktober 2021 door de VN Raad voor de Mensenrechten ("UN HRC") van het mensenrecht op een gezond milieu.

Dit is een historisch keerpunt dat vooruitloopt op de VN Conferentie over klimaatverandering (COP 26), die in Glasgow (VK) plaatsvond, en de VN Conferentie over biodiversiteit (COP 15) die eerder in oktober in Kunming (China) plaatsvond.

Officieel erkennen dat leven in een gezond milieu een voorwaarde is voor alle andere mensenrechten, zal ook de weg vrijmaken om mistoestanden op het vlak van milieu aan te vechten ten overstaan van de VN-organen, met name voor de Raad voor de Mensenrechten. Dit zal ongetwijfeld een ongekend effect hebben op bedrijven die wereldwijd actief zijn.

We kunnen er niet meer omheen. De verontwaardiging van het publiek wordt langzaam maar zeker omgezet in afdwingbare wetgeving die de komende jaren gevolgen zal hebben voor het bedrijfsleven. Het is nu van cruciaal belang om op het goede spoor te blijven en te anticiperen en zelfs vooruit te lopen op de naleving van milieunormen.

3. Manieren om invloed te hebben op ondernemingsstrategieën

Derden toegang verlenen tot de rechter is slechts één van de manieren waarop belanghebbenden het optreden van ondernemingen kunnen beïnvloeden. Aandeelhoudersbelangen betrekken bij ondernemingsaangelegenheden is een andere manier die zeer geleidelijk tot stand is gekomen, van geval tot geval.

De twee belangrijkste manieren om bij ondernemingsstrategieën betrokken te raken zijn ofwel proberen invloed te hebben op de algemene vergaderingen van aandeelhouders, ofwel gerechtelijke stappen ondernemen tegen een specifieke onderneming voor een nationale rechter.

3.1 invloed van aandeelhoudersbelangen

De praktijk waarbij aandeelhouders hun belangen vertegenwoordigen op algemene vergaderingen heeft de laatste jaren terrein gewonnen. Daardoor namen steeds meer "bezorgde beleggers" binnen ondernemingen posities in door aandelen te kopen en vervolgens probeerden zij de bedrijfsbeslissingen in goede banen te leiden tijdens stemmingen op de algemene vergadering.
Een voorbeeld van zo een investeerders vinden we bij het Children's Investment Fund, onder leiding van Christopher Hohn.

3.2 Een procedure voor nationale rechtbanken

De tweede klassieke manier om in te grijpen in het optreden van een onderneming bestaat erin een rechtszaak aan te spannen tegen de onderneming in kwestie voor de rechtbanken van het betrokken land. Dit is een omslachtige procedure, die onderworpen is aan heel wat voorwaarden, zoals de procesbevoegdheid van de eiser, de vaststelling van de bevoegde rechter en van het toepasselijke recht, enz. Veranderingen ten gevolge van zulke procedures zijn daarenboven slechts van marginaal belang, waarbij elk specifiek geval beperkt blijft tot de feiten, de context en de betrokken actoren.

4. Bronnen:

Politiek akkoord over het verdrag van Aarhus: De EU-Commissie is verheugd met een betere publieke controle op EU-besluiten op milieugebied https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_21_3610

Erkenning door de VN van het mensenrecht op een gezond milieu geeft hoop voor de toekomst van de planeet - mensenrechtenexpert https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=27633&LangID=E

Toegang tot een gezond milieu, door de VN Mensenrechtenraad tot mensenrecht verklaard https://news.un.org/en/story/2021/10/1102582

Het is hoog tijd om de EU-rechtbanken te ontsluiten zodat we het milieu beter kunnen beschermen
https://www.clientearth.org/latest/latest-updates/news/it-is-time-to-unlock-eu-courts-so-we-can-better-protect-the-environment/

Klachtenprocedure van de Raad voor de Mensenrechten https://www.ohchr.org/EN/HRBodies/HRC/ComplaintProcedure/Pages/HRCComplaintProcedureIndex.aspx

Het verdrag van Aarhus https://ec.europa.eu/environment/aarhus/

Lidia Mahillon

Daniel Moineuse - Recyprocity
www.recyprocity.eu